Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη,
περπατώντας η δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλικάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
που 'χαν μείνει στην έρημη γη…
Συνολικά κατάσφαξαν 27.000 άτομα. Μόλις 3.000 μπόρεσαν να μπουν σε 16 πλοία και επτά πυρπολικά και να σωθούν. (Από τα Ιστορικά Ημερολόγια του 1821 του αντιναύαρχου Γεωργίου Σαχτούρη)
Ιουλίου 15, Τρίτη. Εις την άγγυραν. Το εσπέρας ελάβαμεν διαταγάς από Ύδραν να υπάγωσιν εκεί όλα τα πλοία της πρώτης μοίρας εξελθούσης εξ Ύδρας ήτοι τα πρώτα δέκα τρία δια να διορθωθούν. Όθεν και εις τας 12 το εσπέρας εβάλθημεν εις τα πανιά δι’ Ύδραν με... εύδιον άνεμον. Ήδη κατά τας πληροφορίας οπού ελάβαμεν από υποκείμενα παρευρεθέντα εις Ψαρρά εις την απόβασιν στρατευμάτων οπού έκαμεν εκεί ο εχθρικός στόλος, είμεθα εις περίστασιν να δώσωμεν κάποιαν ιδέαν ακριβή περί τούτου.
Ημέρα Παρασκευή 20 Ιουνίου έφθασεν ο εχθρικός στόλος εις τα Ψαρρά. Άκρα γαλήνη ήτον κατ’ εκείνην την ημέραν. Από ένα δυσβατότατον κάβον της Νήσου κατά την τραμοντάνα, ηβουλήθη να κάμη απόβασιν την οποίαν και άρχισεν περί την α΄. ώραν της ακολούθου ημέρας Σαββάτου, με βάρκαις και τζαλούπαις άπειρες. Ο κάβος εκεί σχηματίζει τους τρεις μικρούς λόφους. Οι Ψαρριανοί εκεί δεν είχον ειμή μίαν πολλά μικράν φρουράν, και αυτήν εις τον λαιμόν του κάβου και όχι εις το άκρον το οποίον σχηματίζει ένα βράχον ωσάν νησάκι. Οι ολίγοι φύλακες όπου εστέκοντο εκεί αντιστάθησαν ολίγον, πλην δια την πλυθήν των εχθρών όπου εξεβαρκαρίζοντο από διάφορα μέρη φοβηθέντες ετραβήχθησαν∙ περίπου από 500 ήτον ήδη επάνω εις τον Κάβο οίτινες και θαρρυνθέντες επροχώρουν έως εις τον λαιμόν του Κάβου∙ κατόπιν ευγήκαν και άλλοι ώστε εις ολίγην ώραν έγιναν σχεδόν 1.500 τούρκοι επάνω εις την Νήσον. Εν τοσούτω έφθασαν από διαφόρους φυλακάς έως 300: (εξ ων πολλά ολίγοι ήσαν Ψαρριανοί) και αντιστάθησαν ουκ ολίγον, κροτήσαντες πόλεμον μιας σχεδόν ώρας, καθ’ ον εφθάρησαν οι περισσότεροι και οι λοιποί ετράπησαν εις φυγήν∙ και ήλθαν εις την Δάμπιαν καλουμένην του Αδάμ η σπηλιά∙ εις ταύτην την ριτιράτα εσκοτώθη ο Κότας με το να τον άφησαν οι περισσότεροι των στρατιωτών του. Εν τοσούτω απέβησαν έξω υπέρ τας 3: χιλ. εχθροί οίτινες διηρηθέντες εις τρεις κολλόναις, αι μεν δύο ετράβηξαν κατά την πολιτείαν, η δε τρίτη εις το ρηθέν Κανονοστάσιον. Οι εν αυτώ ευρισκόμενοι αντέκρουσαν δύο φοραίς την ορμήν πολεμούντες ακαταπαύστως από τας 4: της ημ: έως εις τας 7: βλέποντες δε να μην τους έρχεται καμμία βοήθεια εξεσπάθωσαν και ώρμησαν να απεράσουν εν τω μέσω των εχθρικών στρατευμάτων, αλλά πολλά ολίγοι εγλύτωσαν.
Άλλος πόλεμος έγεινεν εις τους πρόποδας του βουνού οπού κείται άνω της πολιτείας όπου έκειντο οι τρεις μήλοι∙ εκεί ευρίσκοντο σχεδόν 500: Ψαρριανοί, λιάπιδες και ξένοι∙ ούτοι εκράτησαν λίγο την ορμήν του εχθρού όστις είχε ξεμβαρκάρη ήδη υπέρ τας 8 χιλ. Έπεσαν ουκ ολίγοι τούρκοι, και εδικοί μας ικανοί εκεί λέγουν να εσκοτώθη ηρωικώς και ο κπ: Αναγνώστης Τζώρτζης, αλλ’ η πληθύς του εχθρού έκαμε τους λοιπούς να τραβηχθούν κατά το Παλαιόκαστρον όπου ήτον το μεγάλο κανονοστάσιον, τότε όλοι οι Ψαρριανοί απελπίσθησαν και έτρεξαν εις τα πλοία, οι λιάπιδες όμως όχι, αλλ’ εκλείσθησαν με τινάς άλλους ξένους και σχεδόν 10: α 12: Ψαρριανούς μέσα εις το κανονοστάσιον. Τότε οι τούρκοι ώρμησαν σωρηδόν μέσα εις την πολιτείαν και οι Ψαρριανοί δεν έλαβαν καιρόν μήτε καν να λάβωσι τας οικογενείας των εις τα πλοία. Μέγας φόβος με γοϋσμόν και αλαλαγμόν ηκούετο καθ’ όλην την πολιτείαν, δεν εζητούσαν πλέον να διαφεντευθούν. Όλοι οι άνδρες εγκαταλιπόντες τα οσπήτιά των, τα υπάρχοντά των, και αυτάς τας γυναίκας και τα παιδιά των έτρεχαν εις την θάλασσαν να ιμβαρκαρησθούν, αφήσαντες τους εχθρούς να λεηλατώσι να καίωσι και να σκλαβώνωσι ανεμποδίστως. Πολλαί νεάνιδες και παρθέναι έπεσαν εις τας χείρας των εχθρών. Τινές γυναίκες φθάσαντες εις την θάλασσα και μην ευρόντες πλοία να ιμβαρκαρισθούν, έπειπτον εις την θάλασσαν και επνίγοντο. Πολλόταται δε γραίαι και δύσμορφαι εσκοτόθησαν από τους Τούρκους. Εκ τούτων λέγουσι να έκλησαν ικανάς μέσα εις την Εκκλησίαν του Αγίου Νικολάου και ύστερον έβαλαν φωτιάν και τας έκαυσαν. Τη αύριον ημέρα Κυριακή οι Τούρκοι έρριψαν όλην των την προσοχήν εις το να κυριεύσωσι το Παλαιόκαστρον ήτοι το μεγάλο κανονοστάσιον οπού είναι εις τον κάβο περ Όστρια πλαγίως της πόλεως και όπου εκλείσθησαν οι λιάπιδες με τας οικογενείας των, και όπου ήτον οι Τζεπχανέδες (Πυρηταποθήκαι) των Ψαρρών. Τρεις φοραίς ώρμησαν οι Τούρκοι κατ’ αυτών δια να τους κυριεύσωσιν εξ εφόδου και τρεις επέστρεψαν άπρακτοι με μεγαλότατον χαμόν. Δώδεκα χιλ: λέγουσι να εξεβαρκαρίσθησαν επάνω εις την Νήσον εκ των εχθρικών στρατευμάτων και όλοι ερρίφθησαν κατ’ αυτών τα 2/3 των λιάπιδων ήτον ήδη σκοτωμένοι όταν απεφάσησαν να αφήσουν τους Τούρκους να εμβούν μέσα. Και τότε βάζοντες φωτιάν εις ταις μήναις επήρε μόνον η μία και εσκεπάσθησαν υπέρ τας 4: χιλ: Τούρκοι καθώς και αυτοί οι ίδιοι με ταις γυναίκες και τα παιδιά των. Τοιούτον ηρωικόν τέλος έδωσαν οι γενναίοι. Ο χαμός των Τουρκών αναβαίνει καθ’ όλην την Νήσον υπέρ τας 6: χιλ: σκοτωμένοι και 2: χιλ: λαβομένοι.
Καμμία προδοσία δεν εμεσολάβησεν, η διαφωνία των κατοίκων και η έλλειψις των αναγκαίων μέτρων ηφάνισαν την Νήσον. Είθε το τούτων παράδειγμα να γίνη μάθημα εις τους λοιπούς θαλασσινούς και εις όλον το έθνος.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ Ελευθεροτυπίας,
