Γεωργαντζάς.jpgΕίναι πλέον ηλίου φαεινότερον, ότι ο συμβουλευτικός οργανισμός ΕΙ·ΕΝD προτάσσει την αποκαταστάσιν του αξιακού πυλώνος της αφθονίας, διά ολόκληρον τον ελληνικόν μας κόσμον, μέσω αρμονικών και συλλογικών διαδικασιών. Πέραν όμως της αποκαταστάσεως ταύτης, μέσω του προτάγματός του: «χωρίς δόγμα, χωρίς κόμμα, χωρίς χρώμα», ο οργανισμός ΕΙ·ΕΝD επίσης προτάσσει την σύζευξιν ηθικής και πολιτικής.

Θα μπορούσε να αποβεί χρησιμοτάτη μία δήλωσις, σχετική με την κλασικήν ελληνικήν έννοιαν των ανθρωπίνων αξιών, όπως είναι, π.χ., η αρετή, η οποία κάλλιστα μεταφράζεται ως «αριστεία». Θεωρήθηκε ως μία διάχυτος αξία, εκφράζοντας την εκπλήρωσιν της ανθρωπίνης εντελεχείας, των δυνατοτήτων μας, αι οποίαι περιλαμβάνουν τον λόγον και είναι παρούσαι εις ημάς, ως το κληροδότημα της Φύσεως, προς όλους τους ανθρώπους.

Ο ανθρώπινος πολιτισμός, κατανοητός εις την κοινωνικήν και πολιτικήν του αποστολήν, ως ρόλον έχει την διασφάλισιν των προϋποθέσεων διά την ανέλιξιν των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Κατανοητός ως αγωγή, μόρφωσις ή παιδεία, ο πολιτισμός δοκιμάζεται από τον ρόλον τον οποίον αναθέτει εις την επιστήμην, την τέχνην και, εν γένει, εις όλους τους θεσμούς, συμπεριλαμβανομένης της διαχειρίσεως της ιδίας της πολιτείας.

Η επιτυχία της παιδείας ποσοτικοποιείται μέσω του βαθμού της ολοκληρώσεως του ελληνικού «αιέν αριστεύειν», το οποίον προωθεί εν ελευθερία, ως μίαν συνεπή ενότητα, η οποία καθιστά την των ανθρώπων προσωπικότητα αρμονικήν. Οι φιλόσοφοι της κλασικής Ελλάδος ήσαν βέβαιοι διά την αριστείαν, ως την αξίαν, η οποία πολιτικά στηρίζει την συλλογικήν ευδαιμονίαν της κοινωνίας, ενός οντικού και όχι οντολογικού οργανισμού.

Εξίσου είχον επίγνωσιν των δυσκολιών, αι οποίαι συχνά παρεμποδίζουν την επίτευξιν του υψηλοτάτου δυνατού επιπέδου αναπτύξεως της συνειδητότητός μας. Αλλά διά να προχωρήσομεν σταθερώς προς την κατεύθυνσιν της εκπληρώσεώς μας, οι άνθρωποι χρειαζόμεθα την συνεργασίαν της επιστήμης, της τέχνης και της πράξεως.

Και αι τρείς αυταί, από κοινού, μέσω της ορθής λειτουργίας της αλληλεπιδράσεώς των, συνδράμουν εις την χορήγησιν ενός δεδομένου συντάγματος, οιανδήποτε αξίαν τούτον δύναται να κατέχει. Ως εκ τούτου, η πολιτειότης είναι, ως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης επέμεναν, η υψηλοτάτη, η αρχιτεκτονική τέχνη, όπου ο λόγος της τέχνης και της επιστήμης συναντώνται ως φιλοσοφία.

Ορθότατα έπραξαν οι φιλόσοφοι της κλασικής Ελλάδος, με το να εισάγουν ένα διαχωρισμόν μεταξύ των αξιών, αι οποίαι αποτελούν μόνον μέσα, και των αξιών, αι οποίαι χαρακτηρίζονται αποκλειστικώς ως σκοποί. Η ιδία η έκφρασις «ανθρώπιναι αξίαι» πρέπει να αναφέρεται εις αξίας, αι οποίαι είναι, ταυτοχρόνως, απόλυτοι και οικουμενικαί.

΄Ανευ αυτής της διακρίσεως, η έκφρασις «ανθρώπιναι αξίαι» είναι εντελώς κενή περιεχομένου, καθόσον ουδεμίαν υψηλοτέρας σημασίας έννοιαν μεταδίδει. Εκείνον εις το οποίον αποσκοπούμε είναι, με την βοήθειαν της επιστημονικής ερεύνης, ακριβώς ο προσδιορισμός των αξιών, αι οποίαι είναι απόλυτοι και επίσης οικουμενικαί.

Η τεχνογνωσία και η τεχνοτροπία της νεο-μετα-μοντέρνας μας προσωρινότητος, αναπόφευκτα μας παρέχουν μίαν ποικιλίαν αρχών, αι οποίαι αποτελούν μέσα μόνον. ΄Αρα, η τεχνογνωσία και η τεχνοτροπία της νεωτερικότητος δεν λειτουργούν, αλλά και δεν δύνανται να λειτουργήσουν, ως πηγαί των απολύτων και οικουμενικών αξιών των επικειμένων σκοπών μας. Ως εκ τούτου, αι «ανθρώπιναι αξίαι», όπως τώρα επισημαίνονται, πρέπει να προέλθουν από μίαν άλλην πηγήν.

Αυτό είναι ένα άρδην επείγον αίτημα της εποχής μας, δεδομένης της συνεχούς σειράς κρίσεων, τας οποίας η ανθρωπότης μας βιώνει ιστορικά. Το πρόβλημα γίνεται εντονώτερον εις την εποχήν μας, ειδικώς μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους του περασμένου αιώνος.

Και η αλλοίωσις των περιβαλλοντικών μας συνθηκών συνεχίζει να επιδεινώνει την παγκόσμιον ρύπανσην εις τον εικοστόν-πρώτον αιώνα. Εις όλα τούτα τα δεινά, πρέπει επίσης να προστεθεί η απόλυτος στατική ποικιλομορφία και δυναμική πολυπλοκότης των εθνικών και διεθνών πολιτικών μας υποθέσεων, όπως και τα προβλήματα της παγκοσμιοποιήσεως και της επιλύσεως των διεθνών συγκρούσεων.

Η επιστήμη έχει κηρυχθεί, από πολλούς, ως ουδετέρα αξιών. ΄Ισως να υπάρχουν τα περιθώρια διά την αξίωσιν ταύτην.

Ωστόσον, δεν είναι ουδέτεραι αξιών αι συνέπειαι και εφαρμογαί της. Η πολιτική της τεχνογνωσίας και τεχνοτροπίας της νεο-μετα-μοντέρνας μας προσωρινότητος, η οποία ερευνά και εκμεταλλεύεται τας εφαρμογάς των επιστημονικών ανακαλύψεων, συνήθως καταλήγουν εις τας πολιτικάς της εξουσίας και του κέρδους της χρηματιστικής, αλλά όχι της οικονομίας.

Υπό το φως αυτής της διαφοράς, ας στραφούμε εις μίαν άλλην πηγήν, δηλαδή εις τον πολιτισμόν. Ακόμη και εδώ συναντούμε νέα προβλήματα, όταν αφήνουμε ανεξέταστον την έννοιαν του πολιτισμού, ως πηγή των υπερτάτων αξιών.

Σκεφτείτε, ως ένα παράδειγμα, την ιστορικήν ρευστότητα των πολιτισμικών μας προτύπων. Μία τρέχουσα, κυρίαρχoς άποψις περί του πολιτισμού μας, τον βλέπει μόνον ως ένα φαινόμενον εις διαρκή αλλαγήν.

Πώς, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξωμεν εις απολύτους και οικουμενικάς αξίας, διά την αναδυομένην μας παγκόσμιον κοινότητα, όταν οι διαφορετικοί, συγκεκριμένων-κοινωνιών πολιτισμοί μας υποκύπτουν εις τας δυνάμεις της τεχνογνωσίας και τεχνοτροπίας μας, αι οποίαι προκαλούν συνεχή αλλαγήν; Ως να προσθέτουν έλαιον εις την πυράν, η στατική ποικιλομορφία και δυναμική πολυπλοκότης αυτών των δυνάμεων, συνεχίζουν να λειτουργούν ως ένας αποσταθεροποιητικός παράγων.

΄Ισως όμως πρέπει επίσης να δούμε την επιστήμην, ως μίαν ορθολογικήν έρευναν, σχετικήν με την φύσιν των πραγμάτων και όλων των θεμάτων, συμπεριλαμβανομένης και της φύσεως της ανθρωπίνης φύσεως. Η ειδική σταθερότης την οποίαν η επιστήμη απολαμβάνει, πηγάζει από την εμπιστοσύνην της εις την διανόησιν και την νοημοσύνην των ανθρώπων.

Εφ' όσον πλήρως κατανοητόν, από μόνον του τούτον είναι μία απόλυτoς αξία μας. Αφ' εαυτής, όμως, η επιστήμη ασκεί μικρόν έως και μηδενικόν έλεγχον επί των εφαρμογών της.

Ούσαι εφαρμογαί, αυταί βρίσκονται πέραν της επιστημονικής αναζητήσεως της αλήθειας. Και αυτό είναι αλήθεια, ακόμα και όταν αι εφαρμογαί αι ίδιαι γίνονται θέματα επιστημονικής ερεύνης.

Υπάρχουν πολλά περισσότερα εις το φάσμα των ανθρωπίνων ικανοτήτων, τα οποία επηρεάζουν την συμπεριφοράν μας και τις επιδιώξεις μας. Αυτό είναι ένα παλαιόν και ακόμη εις αμηχανίαν φέρον τμήμα της φύσεως της ανθρωπίνης φύσεως, το οποίον σχεδόν αψηφά την δύναμίν μας της κατανοήσεως.

Εξακολουθούμε να υποκείμεθα εις τα ιδιότροπα ξεσπάσματα και τας εκρήξεις των παθών μας, ανεξαρτήτως της χρησιμότητός των διά την επιβίωσιν, την ευδαιμονίαν και την αυτοπροβολήν μας. Εις τον ιδικόν της, αναπόφευκτον δρόμον, η μετά πάθους φύσις της υπάρξεώς μας, έχει την ιδικήν της φωνήν, εις την δημιουργίαν και την καλλιέργειαν αρχών και αξιών, άλλοτε καλών, ενίοτε ασταθών, άλλων εξαιρετικώς ευμεταβλήτων και, ορισμένας φοράς, οδηγούντων εις καταστροφάς, όπως και εις εξάρσεις, ποιητικά οράματα και ηρωικάς πράξεις κλέους.

Αλλά είναι η σκοτεινή των φύσις, όπως θα έλεγε ο Πλάτων, η οποία καθιστά τας μη ορθολογικάς δυνάμεις μας, επιδεκτικάς δικαιολογημένης υποψίας. Είναι μόνον η γενναιοδωρία του ανθρωπίνου νου μας, η οποία νομιμοποιεί τα πάθη μας, ως πηγάς των οικουμενικών μας αξιών.

Βαίνουν όμως όλα καλώς έως εδώ; Οι επιστήμες πράττουν το καλύτερόν των, διά να κατανοήσουν την δυναμικήν των φύσιν, αλλά και τας δυναμικάς επιπτώσεις των παθών μας.

Ο έλεγχος όμως και η μετατροπή των εις εποικοδομητικάς δυνάμεις, δεν εμπίπτουν εις την επιστημονικήν προσπάθειαν, παρά την αρωγήν των βιοιατρικών επιστημών. Ακριβώς εδώ είναι όπου καθίστανται επαρκείς εις το διηνεκές, ο ελληνικός μας πολιτισμός και η φιλοσοφία του.

Και τώρα η τελευταία και τελική ερώτησις: δυνάμεθα να επιστρέψωμεν εις ή, ακόμη καλύτερα, να επαναφέρωμεν, τας οικουμενικάς αξίας του ελληνικού νου και τον απόλυτον χαρακτήρα των, εφ' όσον είχoν εδραιωθεί επί μίας ορθολογικής θεωρίας περί της ανθρωπίνης φύσεως;

Περιόπτως ίστανται τα έργα, Πολιτεία του Πλάτωνος και Περί Ψυχής του Αριστοτέλους, αι τραγωδίαι των δραματικών μας ποιητών και τα έπη του Ομήρου. Εάν όμως η σύγχρονη επιστήμη έχει δεσμευτεί εις μίαν διαρκώς μεταβαλλομένην άποψιν της ανθρωπίνης φύσεως, τότε συμπεραίνεται ότι η ελληνική παράδοσις των απολύτων αξιών, με την μόνιμον ισχύν των, είναι απλά και ανεπανόρθωτα χρονολογημένη.

Το ίδιον ισχύει και διά την κατανόησιν της φύσεως της ανθρωπίνης φύσεως. Συνεπώς, δεν υπάρχουν περιθώρια δι' απολύτους αξίας εις την ζωήν μας, ουδείς δε λόγος υφίσταται διά μίαν άλλην αναγέννησιν του κλασικού ελληνικού μας πολιτισμού.

Αυτό μας παραπέμπει εις τον Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε, ως ένα εκπρόσωπον του νεο-μετα-μοντέρνου μας κόσμου. Εάν τα λεγόμενά του είναι ορθά, τότε όλαι αι υποτιθέμεναι αρχαί και αξίαι της νεο-μετα-μοντέρνας μας προσωρινότητος υπόκεινται εις μίαν συνεχή επαναξιολόγησιν.

Και εάν η εξέλιξις μετατραπεί εις μίαν απόλυτον διατριβήν, η οποία επηρεάζει όλον τον βίον και όλους τους των ανθρώπων θεσμούς, το ίδιον συμπέρασμα ακολουθεί. Διά ορισμένους, ωστόσο, η σταθερότης της φύσεως της ανθρωπίνης φύσεως, όπως οι σοφοί της κλασικής Ελλάδος την συνέλαβον, παραμένει η μόνη ορθολογική προϋπόθεσις διά την διαμόρφωσιν των πανανθρωπίνων αξιών.

Εάν και η του Αριστοτέλους διατριβή επί της εντελεχείας επίσης αποδειχθεί ψευδής, τότε δεν έχομεν άλλην επιλογήν, από το να εγκαταλείψωμεν την αναζήτησίν μας διά σταθεράς και απολύτους αρχάς αξιών. ΄Ανευ του οράματος του ελληνικού μας κόσμου, η ηθική θα συνεχίσει να παραμένει διαζευγμένη από την πολιτικήν.

Αμφότεραι δε, η ηθική και η πολιτική, εις την νεο-μετα-μοντέρνα μας προσωρινότητα, επίσης θα συνεχίσουν να παραμένουν διαζευγμέναι από την εξημέρωσιν της τεχνογνωσίας και της τεχνοτροπίας μας, αντί να αποτρέψουν τον εκφυλισμόν μας εις μίαν αβυσσαλέαν τεχνοκρατίαν. Και είναι τούτη μία νέα μορφή δυναστικής τυραννίας, η οποία με την σειράν της επίσης νομιμοποιεί την δυναστικήν εξουσίαν των κομμάτων της τυραννικής κομματοκρατίας, ως τον τελικόν στόχον μίας διευθυνούσης αρχής.

Θα μπορούσε τούτον να οδηγήσει εις ένα νέον μεσαίωνα; Ποία ή ποίος γνωρίζει;

Νίκος Γεωργαντζάς
Συνδήκτωρ, ΕΙ·ΕΝD

Πηγή: το παρόν πόνημα είναι βαθέως εμπνευσμένον από εκείνον του Δρ. John P. Anton (2007). The universal values of the hellenic tradition in the age of technology. In Proceedings of the International Symposium of the Academy of Athens on: «Science, Technology and Human Values». May 2-4, Athens, Hellas.

Σύντομον βιογραφικόν. Εκτός από συνδήκτωρ (αντιπρόεδρος) του συμβουλευτικού οργανισμού ΕΙ·ΕΝD, ο Δρ. Νίκος Γεωργαντζάς είναι καθηγητής συστημικής δυναμικής στο Πανεπιστήμιο Fordham της Νέας Υόρκης. Η συστημική δυναμική είναι μία σχετικά νέα επιστήμη, η οποία τα τελευταία έτη σημειώνει ραγδαίαν ανέλιξιν, τόσο εις την Αμερικήν, όσον και εις την Ασίαν και την Ευρώπην. Ο Δρ. Γεωργαντζάς είναι ιδρυτικό μέλος του ελληνικού τμήματος του παγκοσμίου οργανισμού συστημικής δυναμικής, έχοντας διατελέσει πρόεδρος του παγκοσμίου σχετικού συνεδρίου, το οποίον έλαβε χώραν εις τας Αθήνας, το 2008. Κατατάσσεται εις τους κορυφαίους παγκοσμίως επιστήμονας του τομέα του, με δημοσιεύσεις εις πλήθος επιστημονικών περιοδικών και βιβλίων. Πέραν των ακαδημαϊκών του καθηκόντων, με τα συνεχή άρθρα-παρεμβάσεις του, βρίσκεται εις την πρώτην γραμμήν, διά την προώθησιν του ελληνικού μας κόσμου και πολιτισμού, αλλά και διά την επίλυσιν των μεγάλων προβλημάτων, τα οποία αντιμετωπίζει η ελληνική μας κοινωνία συλλογικώς, επάνω εις όλην την επιφάνειαν του πλανήτου Γη.