Ο περήφανος χάλκινος «τρικάρηνος όφις», η βάση που στήριζε τον χρυσό τρίποδα του μνημείου των Πλαταιών, βρίσκεται σήμερα εκτεθειμένος - και απροστάτευτος από τη φθορά του καιρού - στον ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης
ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ | Κυριακή 23 Μαΐου 2004 Στο προηγούμενο άρθρο μου (το «Αλλο Βήμα», 1η Δεκεμβρίου 2002) είχα αναφερθεί στη χαμένη τιμή των μνημείων τριών από τα σημαντικότερα πεδία μαχών της αρχαιότητας, τον Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες και τη Σαλαμίνα. Εκεί οι αρχαίοι πρόγονοί μας αντιστάθηκαν ηρωικά στην περσική εισβολή και διαφύλαξαν αυτό που σήμερα αποτελεί τη βάση του δυτικού πολιτισμού, δηλαδή τη δημοκρατία και την ελεύθερη ατομική έκφραση.
Σήμερα θα αναφερθώ σ' ένα άλλο ιδιαίτερα αξιόλογο μνημείο, προϊόν νίκης μιας τέταρτης εξ ίσου σημαντικής μάχης των ελληνοπερσικών πολέμων, της μάχης των Πλαταιών στη Βοιωτία, που έλαβε χώρα αμέσως μετά τη Σαλαμίνα το 479 π.X. Το μνημείο αυτό το αφιέρωσαν από κοινού οι ελληνικές πόλεις στους Δελφούς μετά τη μάχη των Πλαταιών για να μνημονεύσουν τη νίκη τους. Είναι από τα ελάχιστα μνημεία τέτοιας σημασίας που δεν έχουν αφανιστεί από τον χρόνο. Το μνημείο αυτό υπάρχει αλλά ψυχορραγεί.
Αφιέρωμα στον Απόλλωνα
Το μνημείο το γνωρίζουμε από τον Ηρόδοτο (Βιβ. IX, 81), τον πατέρα της Ιστορίας, που κατέγραψε τους περσικούς πολέμους. Είναι σπάνιο να περιγράφει αρχαίος συγγραφέας μνημείο το οποίο να σώζεται ως σήμερα. Ο Ηρόδοτος λοιπόν αναφέρει ότι μετά το πέρας της μάχης των Πλαταιών τα λάφυρα περισυνελέγησαν και ότι το ένα δέκατο από αυτά αφιερώθηκε στον θεό Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Ηρόδοτος στη συνέχεια περιγράφει ότι με τα λάφυρα αυτά κατασκευάστηκε τρίποδας χρυσός με χάλκινο τρικέφαλο φίδι ως υποστήριγμα και ότι το λαμπρό αυτό μνημείο στήθηκε πολύ κοντά στον βωμό του δελφικού ναού του Απόλλωνος ως αφιέρωμα. Το αρχαίο κείμενο είναι πλήρως κατατοπιστικό.
Συμφορήσαντες δε τα χρήματα και δεκάτην εξελόντες τω εν Δελφοίσι Θεώ, απ' ης ο τρίπους ο χρύσεος ανετέθη επί του τρικαρήνου όφιος του χαλκέου επεστεώς άγχιστα του βωμού
Τι απέγινε όμως το μνημείο αυτό;
H λίθινη βάση του υπάρχει και μπορεί κανείς να τη δει και σήμερα καθώς ανεβαίνει την ιερά οδό λίγο πριν από την είσοδο στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο χρυσός τρίποδας, όπως μας πληροφορεί ο περιηγητής της αρχαιότητας Παυσανίας (Βιβ. X, 13, 9), εξαφανίστηκε έναν αιώνα και πλέον αργότερα κατά τη διάρκεια του ιερού πολέμου που έπληξε το ιερό του Απόλλωνος. Τον έλιωσαν οι Φωκείς και έκοψαν νομίσματα για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο.
Εμεινε λοιπόν στη θέση του για αιώνες γυμνό το τρικέφαλο φίδι που στήριζε τον χρυσό τρίποδα. Το ύψος του 6 μέτρα. Ωσπου, σύμφωνα με την παράδοση, ο Μέγας Κωνσταντίνος το απέσπασε από τον δελφικό θεό και το μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη, ως συμβολικό μεν, πανίσχυρο δε, θεμέλιο για τη νέα του πόλη. Ο περήφανος χάλκινος «τρικάρηνος όφις» στήθηκε στο μέσον του ιπποδρόμου, εκεί που αργότερα (το 532 μ.X.) ξέσπασε η Στάση του «Νίκα». Εκεί λοιπόν που το άφησε ο Μέγας Κωνσταντίνος βρίσκεται και σήμερα το χάλκινο φίδι. Ο ιππόδρομος δεν διατηρείται βέβαια στην αρχική του μορφή, όμως μερικά από τα μνημεία που τον κοσμούσαν παραμένουν στην πλατεία Σουλτάν Αχμέτ. Ο «τρικάρηνος όφις» στέκει όρθιος αλλά ακέφαλος, φυλακισμένος αλλά και περιβαλλόμενος από κιγκλίδωμα. Κάθε ημέρα όμως που περνάει φθείρεται όλο και περισσότερο το χάλκινο υπέργηρο σώμα του. Πόσο ακόμη άραγε θα αντέξει; Και ποιος θα βρεθεί, μετά από τόσους αιώνες έκθεσης στις καιρικές συνθήκες, να τον προφυλάξει ώστε να σωθεί ό,τι έχει απομείνει από το περήφανο αυτό μνημείο; Ας σημειωθεί ότι τα τρία κεφάλια του είχαν ήδη αποκοπεί από τον κορμό τους από το 1700. Ενα από αυτά βρίσκεται στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.
Τα ονόματα των 31 πόλεων
H ιστορία μας όμως δεν τελειώνει εδώ: υπάρχει μια λεπτομέρεια που αυξάνει την αξία του μνημείου. Στις σπείρες που σχηματίζει ο κορμός του χάλκινου τρικάρηνου φιδιού (στην πραγματικότητα είναι σύμπλεγμα τριών φιδιών και όχι ένα, όπως νόμιζε ο Ηρόδοτος) είναι χαραγμένα τα ονόματα 31 πόλεων που ενωμένες έλαβαν μέρος, όχι μόνο στη μάχη των Πλαταιών, αλλά στον συνολικό αγώνα κατά των Περσών.
Το μνημείο λοιπόν είναι ενεπίγραφο. Τα ονόματα των πόλεων έχουν διαβαστεί όλα και εντυπωσιάζεται κανείς με τη συμμετοχή μικρότερων αρχαίων πόλεων από όλη την Ελλάδα. Εκτός δηλαδή από τους ισχυρούς Λακεδαιμονίους, Αθηναίους, Κορινθίους κλπ., έλαβαν μέρος και Θεσπιείς, Τήνιοι, Λευκάδιοι, Κύθνιοι, Σίφνιοι και πολλοί άλλοι. Αυτό δηλαδή είναι ένα μνημείο που τιμούσε την κοινή προσπάθεια σημαντικού αριθμού μικρών και μεγάλων πόλεων της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας.
Το ενδιαφέρον είναι ότι η συλλογικότητα της νίκης τονίστηκε από τους ίδιους τους Σπαρτιάτες. Διότι, αρχικά, την επιτυχία της νίκης πήγε να την ιδιοποιηθεί ο Παυσανίας, ο βασιλιάς της Σπάρτης και αρχηγός στη μάχη των Πλαταιών. Ο Παυσανίας έδωσε την εντολή να χαραχτεί στο μνημείο επίγραμμα με το όνομά του που αναδείκνυε κατά κύριο λόγο το άτομό του. Ιδού το επίγραμμα:
Ελλήνων αρχηγός επεί στρατόν ώλεσε Μήδων,
Παυσανίας Φοίβω μνήμ' ανέθηκε τόδε.
Απειλείται με κατάρρευση
Ολα αυτά τα γνωρίζουμε από τον Θουκυδίδη (Βιβ. A, 132), ο οποίος προσθέτει όμως ότι αμέσως οι Σπαρτιάτες έσβησαν την αλαζονική επιγραφή από τον τρίποδα και έγραψαν ένα ένα ξεχωριστά τα ονόματα των πόλεων που είχαν λάβει μέρος στον αγώνα εναντίον των Περσών. (
το μεν ουν ελεγείον οι Λακεδαιμόνιοι εξεκόλαψαν ευθύς τότε από του τρίποδος τούτο και επέγραψαν ονομαστί τας πόλεις όσαι ξυνκαθελούσαι τον βάρβαρον έστησαν το ανάθημα). Οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες δηλαδή δεν άφησαν τον βασιλιά τους να μονοπωλήσει τη νίκη των Πλαταιών, αλλά έσπευσαν να αναγνωρίσουν όλους εκείνους, μικρούς και μεγάλους, που συνέβαλαν στο κατόρθωμα αυτό.
Σήμερα όμως το μνημείο αυτό καταρρέει. Οι καιρικές συνθήκες, από τις οποίες δεν προστατεύεται, αλλά και η μοιραία φθορά του χρόνου αφήνουν κάθε ημέρα ανεξίτηλα τα σημάδια τους. Ηδη έχουν σχεδόν σβηστεί τα ονόματα των ελληνικών πόλεων που είναι γραμμένες επάνω του. Μήπως θα έπρεπε η ελληνική πλευρά με κατάλληλες ενέργειες να επισημάνει προς τις τουρκικές αρχές την ανάγκη λήψεως των απαραίτητων μέσων για τη σωτηρία του; Ή και ακόμη να συμμετάσχει στη σχετική δαπάνη; Και τέλος, μήπως το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο θα μπορούσε να μελετήσει τη δυνατότητα να τοποθετηθεί στη θέση του - στους Δελφούς - ένα πιστό αντίγραφό του; Τι άλλο θα μπορούσε να πει κανείς για να τονίσει την ιστορική και συμβολική αξία αυτού του μνημείου; Και τι θα μπορούσε κανείς να κάνει για να διαφυλάξει και τις δύο αυτές αξίες ως κόρην οφθαλμού;
Σχετικά θέματα:
Η μάχη των Πλαταιών
