---------------------------------------------------------
Δημοσιεύθηκε από olympiada στο Μαρτίου 2, 2009
http://olympia.gr/2009/03/02/babylon/
Σε προηγούμενο άρθρο αναλύσαμε
τις εκπληκτικές ομοιότητες της βιβλικής διήγησης του κατακλυσμού του Νώε με το “χαμένο” έπος της Δευκαλιωνείας. Τα χαρακτηριστικά της έρευνας αποδεικνύουν ότι η Δευκαλιωνεία αποτέλεσε τη βάση - αν όχι την αποκλειστική πηγή- της βιβλικής αναφοράς. Όμως, το Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα προβάλλει σε μια εξόχως ευαίσθητη ηλικία, την αναφορά της Παλαιάς Διαθήκης ως διδάξιμη ύλη.
Ομοίως, όλοι και όλες θυμόμαστε τον Πύργο της Βαβέλ, όπως αυτός διδάσκεται και στερεοτυπικά μένει, στις πρώτες τάξεις εκπαίδευσης. Πόσοι άραγε γνωρίζουν την “Φορωνείδα”; Άλλο ένα “χαμένο” Έπος που ως φαίνεται μετουσιώνεται σε βιβλική διήγηση και διδάσκεται ανάλογα. Το θέμα της Πολυγλωσσίας οπωσδήποτε έχει ορθολογική εξήγηση πέραν της “Θείας” προέλευσης που μεταδίδεται ως ανθρώπινο εμφύτευμα.
Γράφει ο Μιχάλης Καλόπουλος
Το έπος «Φορωνίς» έχει ΧΑΘΕΙ. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουν απομείνει, μας οδηγούν στην παρακάτω (δική μου), φιλόδοξη περιληπτική ανασύνταξή του:
Στην Αργολίδα ο μύθος και η παράδοση θέλει τον Φορωνέα να γεννιέται απ’ την ένωση του θεο-ποταμού Ίναχου με την νύμφη Μελία ή Αργεία. Ο υπερμακρόβιος Φορωνέας έγινε βασιλέας ενός εκτεταμένου βασιλείου με πολυπληθείς υπηκόους, που ζούσαν ειρηνικά σκορπισμένοι στα παραδεισένια δάση της πατρίδας τους.
Ο βασιλιάς και γενάρχης Φορωνέας, συμβασίλευε ειρηνικά με τον θεοβασιλέα Δία και με τη σύμφωνη γνώμη του κεραυνοκράτορα θεού, φέρνει στην εκτεταμένη αυτή χώρα το θεϊκό δώρο της φωτιάς (έχουμε επανάληψη του προμηθεϊκού μύθου) στους ευτυχισμένους υπηκόους του, μαζί με πλήθος άλλα ευεργετήματα, ώστε να κάνει τη ζωή τους ακόμα πιο άνετη. Σ’ όλη δε τη Φορωνίδα, μιλούσαν όλοι την ίδια γλώσσα. Ώσπου δυο θεοί η Ήρα και ο Ποσειδώνας μάλωσαν για την κηδεμονία της χώρας, με φοβερές όμως συνέπειες για την ειρηνική αυτή χώρα. Η κατακύρωση περιοχής (του Άργους) στην Ήρα, προκαλεί την οργή του Ποσειδώνα, που θυμωμένος έφερε στην χώρα φοβερή ξηρασία. Στερεύουν ποτάμια και πηγές όλης της χώρας και το Άργος γίνεται “πολύδιψον”.
Στα παλιά εκείνα χρόνια, δεν είχαν κτιστεί πολιτείες αλλά κάτω απ’ την απειλή του αφανισμού από λειψυδρία, ο βασιλιάς Φορωνέας συγκεντρώνει το εκτεταμένο και αραιοκατοικημένο του βασίλειο σ’ έναν και μοναδικό τόπο, στον οποίο υπήρχαν και τα τελευταία σωτήρια αποθέματα νερού.
Εκεί σ’ αυτήν την ξαφνική και αναγκαστική συγκατοίκηση, γίνονται μια σειρά από πρωτοφανείς διαπιστώσεις και πρώτ’ απ’ όλα ότι η πολυθρύλητη ομογλωσσία των απογόνων του Φορωνέα, δεν υπάρχει πια. Οι διαφοροποιήσεις στα μέλη του ίδιου γλωσσικού ιδιώματος είναι έντονα αισθητές, σε βαθμό που απομακρυσμένοι απόγονοι του Φορωνέα, δεν είναι πια σε θέση να πετύχουν μια σαφή επικοινωνία. Η μακρόχρονη απομόνωση και η έλλειψη επικοινωνίας έφερε γλωσσικές αλλοιώσεις πρωτοφανείς, που μόνο αυτή η υποχρεωτική συγκατοίκηση έφερε έντονα στο φως.
Οι γλωσσικές τους διαφοροποιήσεις, η ένταση της λειψυδρίας και τα στενά όρια της πόλης, φέρνουν σα φυσικό επακόλουθο φοβερές ταραχές ανάμεσα στις ομάδες των γλωσσικών αποχρώσεων. Οι προστριβές είναι συχνές και κάτω απ’ την ένταση της λειψυδρίας αναπάντεχες. Η πρώτη αυτή πόλη της σωτηρίας και του καταφυγίου, αποδεικνύεται ασφυκτικά ανεπαρκής για ανθρώπους συνηθισμένους στη δασική άνεση.
Σύντομα το κακό γίνεται δυσβάστακτο, η ασυνεννοησία μόνιμη κατάσταση. Η πολυγλωσσία και η διχόνοια, τα μαλώματα και οι ακαταλαβίστικες διεκδικήσεις, σε κάτι τόσο πολύτιμο όσο τα τελευταία αποθέματα νερού, πληθαίνουν τις αδικοπραγίες.
Έτσι επεμβαίνει η επιβλέπουσα αρχή του βασιλείου του Φορωνέα. Ο υπερβασιλέας Δίας στέλνει τον Ερμή να διευθετήσει το ζήτημα.
Ο Ερμής, ο θεϊκός απεσταλμένος “σκύβει” πάνω απ’ το πρόβλημα. Η λύση του είναι φανερή και επείγουσα: διάλυση της αρχικής πολύγλωσσης πια πόλης και ανακατανομή του πληθυσμού σε δορυφορικές περιφερειακές πόλεις, γύρω απ’ τα ζωτικά αποθέματα νερού. Βασικό κριτήριο διαχωρισμού, τα καινούργια γλωσσικά πλέον δεδομένα της πολυγλωσσίας. Η ομογλωσσία των ομάδων, ήταν το βασικό κριτήριο του διαχωρισμού του πολυγλωσσικού πλέον λαού του Φορωνέως![1][1]
Αυτή είναι η ελληνική κατανοητή και προσγειωμένη εκδοχή του “πολυγλωσσικού”, όπως αυτή φαίνεται τουλάχιστον, ανάμεσα απ’ τα σκόρπια κομμάτια του ΧΑΜΕΝΟΥ έπους Φορωνείς.[2][2] Μ’ αυτήν την απόπειρα ανασύνταξης το μόνο που διεκδικούμε, είναι η στοιχειώδης συμμετοχή της ελληνικής γραμματείας, σ’ ένα τόσο βασικό θέμα του παρελθόντος, όπως η ερμηνεία του πολυγλωσσικού προβλήματος.
Όπως βλέπουμε, η εκδοχή αυτή της Φορωνίδος, συμβαδίζει αξιοθαύμαστα με τις μοναδικά πιθανές συνθήκες, κάτω απ’ τις οποίες γλωσσικά ανόμοιες ομάδες, θα εσύροντο σε υποχρεωτική επαφή και συγκατοίκηση κάτω απ’ τις αξεπέραστες επιταγές της δίψας.
Αυτή λοιπόν η εκδοχή της ελληνικής “Βαβέλ”, έχει να μας πει πολλά. Φανταστείτε όμως για λίγο το μέγεθος της απώλειας! Ένα ολόκληρο έπος με χιλιάδες προφανώς στίχους, που επραγματεύοντο, το θέμα της πολυγλωσσίας με αξεπέραστη χάρη και πλήθος πολύτιμων λεπτομερειών γι’ αυτές τις πρώτες συνθήκες κοινωνικής ζωής, που αγγίζουν σαφώς την χαραυγή του πολιτισμού… ΧΑΘΗΚΕ!!!
Φαντασθείτε ένα ολόκληρο έπος!!!
Η Βίβλος αναφέρει 188 λέξεις μόνο! Ναι, 9 εδάφια όλα κι όλα, (Γέν.11.1-9) των οποίων το κεντρικό συμπέρασμα καταλήγει, ότι οι πρώτοι άνθρωποι στην εντελώς πρώτη τους απόπειρα να χτίσουν κάτι, θέλησαν αυτό να είναι πύργος ψηλός και μάλιστα τόσο ψηλός που να φτάσει κάποτε έως τον ουρανό! Ως αξιοκατάκριτος δε λόγος αυτής της παρανοϊκής πυργοποιήας φέρεται η φυσική ανθρώπινη επιθυμία της αστικοποίησης!
Η εβραιοβιβλική λοιπόν αφορμή για την εμφάνιση της πολυγλωσσίας ανάμεσα στους λαούς είναι, ότι οι άνθρωποι μετά τον κατακλυσμό είπαν: «έλθετε ας οικοδομήσωμεν εις εαυτούς πόλιν και πύργον, του οποίου η κορυφή να φθάνει έως του ουρανού». Γέν.11.4.
Βέβαια το γιγάντιο αυτό εγχείρημα, μόνο στη φαντασία του βιβλικού συγγραφέα είχε περιθώρια ύπαρξης. Ένα τέτοιο κτίσμα, με δομικό υλικό τους πλίνθους της Βαβυλώνας, εκ του ασφαλούς δε είχε ελπίδες να φτάσει ποτέ ούτε στους χαμηλότερους “ουρανούς”. Με την παραμικρή υπερβολή η κατάρρευσή του ήταν εξασφαλισμένη. Στην Βίβλο όμως έχουμε την εσπευσμένη θεϊκή επέμβαση για να: «εμποδισθή εις αυτούς παν ό,τι σκοπεύουσι να κάμωσιν». Γέν.11.6.
Ο Θεός συνομιλώντας εδώ με κάποιους λέγει (στον πληθυντικό) κάτι, που κατά τους ειδικούς είναι, ακατανόητα εχθρικό και απάνθρωπο: «Έλθετε ας καταβώμεν και ας συγχύσωμεν εκεί την γλώσσαν αυτών, δια να μην εννοεί ο ένας την γλώσσαν του άλλου». Γέν.11.7.
Οι γλώσσες οικοδομούνται αργά και σταθερά μετά από μακρόχρονη αφομοίωση και εμπειρία. Είναι απ’ τις πλέον απαραίτητες, αλλά και θεμελιώδεις κατακτήσεις της προσωπικότητας… ένα απ’ τα βασικότερα στηρίγματα της νοημοσύνης! Μια αστραπιαία αλλαγή στη γλώσσα, θα ήταν εξαιρετικά πιθανό να συνοδευτεί από τέτοιας εκτάσεως αλλοιώσεις και αλλαγές στην προσωπικότητα, ώστε ένα τέτοιο “θαύμα”, θα παρήγαγε μάλλον στρατιές αλλόφρονων θυμάτων. Και εν τοιαύτη περιπτώσει, εάν η θεότητα ήθελε να επέμβει στο συγκεκριμένο έργο της φιλόδοξης αυτής οικοδομής, για να επιτύχει τη διάλυση και την διασπορά της, γιατί διάλεξε την ακραία εχθρική κίνηση της σύγχυσης των γλωσσών και δεν μετέβαλε απλώς την επιθυμία της αστικοποίησης σε ξαφνική διάθεση φυγής και διασποράς;
Μάλλον λοιπόν υπεραπλουστεύει ο εβραϊκός μύθος τους μηχανισμούς εμφάνισης της πολυγλωσσίας στον τότε αρχαίο κόσμο. Βάζοντας απ’ τη μια τους ανθρώπους να αντιστέκονται σύσσωμοι στη θεϊκή επιθυμία για διασπορά και απ’ την άλλη, τη θεότητα να στήνει κατά των ανθρώπων με πολύ ευκολία… ένα ακόμα αξεπέραστο μνημείο εχθρότητας!
Βέβαια με τον μύθο εδώ του πύργου προς τον ουρανό, είναι προφανές ότι έχουμε κάτι παράλληλο προς τον ελληνικό μύθο των γιων του Αλωέα, (κατ’ άλλους του Ποσειδώνα), τους γιγαντόσωμους διδύμους Ώττο και Εφιάλτη, που ήταν όμορφοι και τόσο γιγαντόσωμοι, που σαν έγιναν άντρες ορκίστηκαν: «να ανέβουν στον ουρανό βάζοντας σκάλα τα βουνά. Πάνω στον Όλυμπο, την Όσσα, πάνω στην Όσσα το Πήλιο για να κάνουν δικές τους την Άρτεμη ο Ώττο, την Ήρα ο Εφιάλτης» Homerus Epic. Ilias 5.385.
Κατάληξη του συγκεκριμένου μύθου, ήταν να έχουμε έναν αγώνα ανάμεσα στις δυο Ολύμπιες θεές και τους γιγαντόσωμους φιλόδοξους θεο-εραστές, που λήγει με την αλληλοεξόντωσή τους, μια και τους δύο αυτούς φιλόδοξους ουρανο-κατακτητές, «δεν μπορούσε μήτε άνθρωπος, μα μήτε θεός να τους νικήσει». Στο τέλος αυτής της ιστορίας, η πανώρια θεά Άρτεμη, μεταμορφωμένη σε υπέροχο ελάφι, στέκει ευάλωτο ανάμεσά τους, παρασύροντας τους δύο επίδοξους πορθητές των ουρανών σε ταυτόχρονο ακοντισμό. Αλληλοτραυματίζονται θανάσιμα, καθώς η γρήγορη σαν αστραπή ελαφίνα Άρτεμη, δεν έστεκε πια ανάμεσά τους.
Μια διασταύρωση των βιβλικών πληροφοριών με έναν άλλο ελληνικό μύθο, περί πολυγλωσσίας, κατακλυσμού και οινοποσίας, μας βάζει αναπάντεχα στην αφετηρία μιας άλλης, απλούστερης αλλά και ενδιαφέρουσας ερμηνείας του πολυγλωσσικού.
Θυμηθείτε, ότι ενώ ο ένας γιος του ήρωα του κατακλυσμού Δευκαλίωνα είναι ο Έλληνας, ο ένδοξος πρόγονος όλων των Ελλήνων, ο άλλος γιος του, (κατ άλλους ο ίδιος ο Δευκαλίων) έχει το περίεργο όνομα Αμφικτύων.[3][3] Κατά τα λεξικά: Αμφί-κτίων, απ’ το αμφί ή περι-κτίζω: «ο πέριξ ή εγγύς κτίζων. Παρόμοιον του Περικτίονες: Οι πέριξ οικούντες, γείτονες, οι περίοικοι». Λεξικόν Liddell & Scott.
Γίνεται σαφές λοιπόν, ότι το ιδιαίτερο αυτό όνομά του έχει σχέση με τον συν-οικισμό και την ιδέα της προστατευμένης περιτοιχισμένης πόλης. Και πράγματι ο Αμφικτύων θεωρείται ιδρυτής αρχέγονης μετακατακλυσμικής πόλεως.
Ταυτόχρονα όμως, αυτός ο πρώτος μετακατακλυσμικός αρχηγός ένδοξης πόλης, έχει επίμονα συνδεθεί με το θεό της αμπέλου τον Διόνυσο, τον οποίο μάλιστα κατά τον μύθο, φιλοξένησε στην πόλη του και ενώ δέχτηκε τη Διονυσιακή λατρεία, κατατρόμαξε από τα φοβερά επακόλουθα της άκρατης αρχικώς μέθης. Όπως αυτό φαίνεται στο μύθο του άτυχου Ικαρίου: «οι τρομαγμένοι πολίτες, θεώρησαν τη μέθη ως συμπτώματα θανατηφόρου δηλητηριάσεως και τον εφόνευσαν».[4] Ο θεός όμως κατόπιν: «εις αυτόν πρώτον (τον Αμφικτύωνα) εδίδαξε την ανάμιξιν οίνου και ύδατος».
Η βιβλική αφήγηση, στα βασικά της στοιχεία δεν είναι και πολύ διαφορετική. Μετά τον κατακλυσμό και στο πρόσωπο του κατακλυσμικού ήρωα Νώε, αναφέρονται για πρώτη φορά οι συνέπειες της άγνωστης μέχρι τότε οινοποσίας: «Και ήρχισεν ο Νώε να είναι γεωργός και εφύτευσεν αμπελώνα. Kαι έπιεν εκ του οίνου και εμεθύσθη και εγυμνώθη εν τη σκηνή αυτού… και λαβόντες ο Σήμ και ο Ιάφεθ το ένδυμα… εσκέπασαν την γύμνωσιν του πατρός αυτών». Γέν.9.20-23.
Έχουμε λοιπόν μια εμφανή επανάληψη στοιχείων, που στην προσπάθεια προσαρμογής των μύθων, στις ανάγκες ενός απλού βιβλικού προλόγου, οι δανειζόμενοι μύθοι χάνουν την αρχική ορατή σχέση με τον μυθικό κόσμο που τους γέννησε. Διότι η ξαφνική “πολυγλωσσία” μιας μετακατακλυσμικής πόλεως, πιο φυσικά ερμηνεύεται από την αναπάντεχη ανακάλυψη του μεθυστικού οίνου και ευκολότερα μπορεί να αποδοθεί, στην αδέξια αρχική άκρατη οινοποσία.
Ο ελληνικός μύθος ισχυρίζεται, πως ο άνθρωπος εκείνος που μετείχε στο κατακλυσμό, φτιάχνοντας την πρώτη μετακατακλυσμική πόλη, υπέστη τις συνέπειες της υπερβολικής εντρύφησης στα πρώτα θαυμαστά δώρα του Διόνυσου, ο οποίος ως διασκεδαστής θεός, ήρθε πράγματι και με την άκρατη μέθη “σύγχυσε” τη γλώσσα των πρώτων οικιστών στην πόλη του αρχιοικοδόμου Αμφι-κτίωνα.
Στο στόμα λοιπόν του φιλοπαίγμονα “Διόνυσου” και στους χαρούμενους συνοδούς του, βλέπουμε να ταιριάζει πολύ καλύτερα η φράση, «έλθετε ας συγχύσωμεν την γλώσσα αυτών» κι όχι σ’ έναν αναίτια φθονερό βιβλικό θεό, που μόνο πολύ αργότερα, θα ανακαλύψουν ξαφνικά, όχι μόνο την εξήγηση στον περίεργο πληθυντικό που χρησιμοποιεί, αλλά και την χρησιμότητα της “αγάπης” που ξαφνικά αντικαθιστά τους ανθρωποκτόνους θυμούς και τις καταστροφικές του επεμβάσεις!
Είναι λοιπόν σαφές και στην πρόοδο αυτής της μελέτης θα γίνει ξεκάθαρα αντιληπτό, ότι τα πρώτα λιγοστά (11) κεφάλαια της Βίβλου, είναι φυσιολογικά μυθολογικά δάνεια εποχής, μια και όπως είδαμε στα βασικά θέματα που ενδιέφεραν τον άνθρωπο της αρχαιότητας, θεογονία, ανθρωπογονία, κατακλυσμός και πολυγλωσσικό, η Βίβλος μάλλον υστερεί σε πλούτο απαντήσεων και έγινε τουλάχιστον φανερό, ότι παρά την όποια “θεοπνευστία” της, δεν κατάφερε να ξεφύγει ούτε κεραία απ’ το φυσιολογικό μυθολογικό κλίμα της εποχής της.
Όλα όσα η Βίβλος διεκδικεί, ως δήθεν θεόπνευστο μονοπώλιο, έχοντας φτάσει ευτυχώς και δι’ άλλης οδού στα χέρια μας, συγκρινόμενα μ’ αυτήν, όχι μόνο δίνουν αφθονία παραλλαγών, και στοιχεία εκπληκτικής ομοιομορφίας, αλλά διεκδικούν δυναμικά υπέρτερη αρχαιότητα, πληρότητα και αυθεντικότητα.
Πάνω απ’ όλα όμως, η σύγκριση αποδεικνύει περίτρανα ότι τα θέματα αυτά ήταν τα αγαπημένα φιλολογικά θέματα της εποχής εκείνης. Έτσι, μόνο όταν η βιβλική αφήγηση φτάνει επιτέλους να αγγίζει τον πρώτο μεγάλο γενάρχη Αβραάμ, αρχίζει και γίνεται αυθεντικό εβραϊκό κείμενο. Πριν απ’ τον πρώτο αυτόν περιπλανώμενο Χαλδαίο, κάποιοι απλά συμπεριέλαβαν στη Βίβλο ατόφια λογοτεχνία εποχής, που ήταν διάχυτη στον τότε γνωστό κόσμο, σαν οι επικρατέστερες απαντήσεις στις πλέον διαδεδομένες ερωτήσεις, στις καυτές απορίες εκείνης της εποχής, για τις αρχές, τις καταστροφές και την προϊστορία του κόσμου.
Όλα δείχνουν λοιπόν, ότι η ελληνική μυθολογική, φιλολογική και φιλοσοφική “λίμνη”, ήταν ήδη χιλιετηρίδες νωρίτερα, το μεγαλύτερο και λαμπρότερο απόθεμα στοχασμών και ανθρώπινων εικόνων. Με την φυσική κινητικότητα των λαών, οι ενδιαφέρουσες αυτές αρχετυπικές εικόνες και ερμηνείες έφταναν αυθεντικές ή ελαφρά παραλλαγμένες, παντού στον τότε γνωστό κόσμο και άφηναν το δροσερό αποτυπώματά τους στην διψασμένη φαντασία των λαών. Έτσι, μπορεί να δικαιολογηθεί και η διαπιστωμένη πανσπερμία ομοιόμορφων θρύλων και μυθολογικών εικόνων, απ’ τις οποίες καθόλου δεν φαίνεται να γλύτωσαν, οι δήθεν θεόπνευστοι συγγραφείς της Βίβλου.
Τα πρώτα λοιπόν ένδεκα κεφαλαία της Βίβλου, δεν πρέπει αρχικά να αποτελούσαν μέρος της Πεντατεύχου (Torah), αφού αποτελούν ένα ευδιάκριτο σύνολο θρύλων και παραδόσεων εποχής, με ευρύτατη διάδοση, που έντεχνα ενσωματώθηκαν στον πρόλογό της. Η προσθήκη αυτή πρέπει να είναι υστερότερη (ίσως, μεταρρύθμιση Ιωσία/Χελκία, περι το 620 π.Χ.) και αποδεικνύει για άλλη μια φορά, ότι η αναζήτηση και η δημιουργία ένδοξων προγόνων, ήταν μια κοινή προσπάθεια των λαών, και η ενσωμάτωση τέτοιων εντυπωσιακών μύθων, μια αναγκαία προσθήκη στην αφετηρία των λαϊκών τους εξιστορήσεων!
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν επιτέλους, τον έλεγχο της αυθεντικής εβραϊκής “ιστορίας” απ’ την πρώτη και πραγματική αρχή της, τον Αβραάμ τον Χαλδαίο, προσέχοντας όμως από δω και πέρα, λίγο περισσότερο τις άφθονες και περίεργες λεπτομέρειες της αφήγησης.
[1][1] Pausanius Perieg. 2.15,5. // Acusilaus Hist.1a,2,F.23a.2 1a // Eusebius. Praep Evang. 10.12.10. // Stephanus Byzantius Gramm. Eth 112.18 11 // Strabo Geog 10.3.19.4 10.
[2][2] «Φορωνείδα» φαίνεται πως έγραψαν τόσο ο Ησίοδος όσο και ο Ελλάνικος. Ιδέ Ελληνική μυθολογία Εκδοτική Αθηνών, τόμος 2ος σελ. 60-62 και 3ος 165.
[3][3] «Άλλοι μεν Αμφικτύωνα τον Δευκαλίωνα νομίζουσι» Pausanias Perieg. 10.8.2. Αμφικτύων: βλ.:Apollodorus 3.14.6. // Pausanias Perieg .1.2.5-6.
[4][4] Scholia in Lucianum 52.5.
και ο Πρωταγόρας πνίγηκε, σε ηλικία εβδομηντατεσσάρων ετών. Έγραψε πολλά συγγράμματα, από τα οποία σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα, «Περί θεών», «Αλήθεια ή Καταβάλλοντες», «Περί της εν αρχή κατιστάσεως»,«Αντιλογίαι». Η σημαντικότερη πηγή για να γνωρίσουμε τη σκέψη του Πρωταγόρα, είναι ο μεγάλος αντίπαλός του, ο Πλάτωνας. «Το πορτραίτο του Πρωταγόρα που μας δίνει ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογο δεν είναι, βέβαια, εντελώς αυθαίρετο και φανταστικό, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι αποδίδει πιστά και χωρίς παραποιήσεις τα χαρακτηριστικά του σοφιστή», παρατηρεί ο Ηλ. Σπυρόπουλος.
